کتاب توحید ـ درس 69 ـ 30/ 10/ 95
شرح اصول کافی درس 187
چگونگی تحقق اراده الهی
[حدیث 87] عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ علیه السلام أَخْبِرْنِي عَنِ الْإِرَادَةِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنَ الْخَلْقِ قَالَ فَقَالَ الْإِرَادَةُ مِنَ الْخَلْقِ الضَّمِيرُ وَ مَا يَبْدُو لَهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّي وَ لَا يَهُمُّ وَ لَا يَتَفَكَّرُ وَ هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَ هِيَ صِفَاتُ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ الْفِعْلُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ وَ لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَكُّرٍ وَ لَا كَيْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ لَا كَيْفَ لَهُ.
بنابر نظر رایج، خدای متعال علم تصوری و مفهومی ندارد
[حدیث 88] عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِيئَةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ بِالْمَشِيئَةِ.
چگونگی تحقق اراده الهی
[حدیث 89] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: كُنْتُ فِي مَجْلِسِ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى مَا ذَلِكَ الْغَضَبُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُوَ الْعِقَابُ يَا عَمْرُو إِنَّهُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ زَالَ مِنْ شَيْءٍ إِلَى شَيْءٍ فَقَدْ وَصَفَهُ صِفَةَ مَخْلُوقٍ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يَسْتَفِزُّهُ شَيْءٌ فَيُغَيِّرَهُ.
عمرو بن عبید، ابتدا از مخالفان اهل بیت بوده و سپس از شیعیان شده است
معنای غضب الهی
خدای متعال اولاً تام است یعنی هیچ کمالی بر کمالات او افزوده نمی‌شود و در نتیجه حالات مختلف و انفعال ندارد. ثانیاً فوق تمام است یعنی تمام کمالاتی که هر موجودی دارد، از کمالات خدای متعال است؛ مقیم، مقوّم، موجد و فیاض کمالات موجودات دیگر است
بر این اساس اسناد هر صفتی به خدای متعال که نشان‌دهنده انفعال باشد، نشان‌دهنده صفات خلقی است و در صورتی که در نقل آمده باشد، باید به‌گونه‌ای تفسیر و تأویل شود که با تمامیت و فوق تمامیت او ناسازگار و معارض با عقل نباشد
یکی از معانی و احتمال‌های تغییر در ذات خدای متعال، عبارت است از پرده‌برداری از ذات که توسط خدای متعال انجام می‌شود
حب ذاتی خدای متعال به کشف حجاب از خود تعلق گرفته است
[حدیث 90] عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ فِي حَدِيثِ الزِّنْدِيقِ الَّذِي سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَكَانَ مِنْ سُؤَالِهِ أَنْ قَالَ لَهُ فَلَهُ رِضًا وَ سَخَطٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَعَمْ وَ لَكِنْ لَيْسَ ذَلِكَ عَلَى مَا يُوجَدُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الرِّضَا حَالٌ تَدْخُلُ عَلَيْهِ فَتَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ لِأَنَّ الْمَخْلُوقَ أَجْوَفُ مُعْتَمِلٌ مُرَكَّبٌ لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ مَدْخَلٌ وَ خَالِقُنَا لَا مَدْخَلَ لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ لِأَنَّهُ وَاحِدٌ وَاحِدِيُّ الذَّاتِ وَاحِدِيُّ الْمَعْنَى فَرِضَاهُ ثَوَابُهُ وَ سَخَطُهُ عِقَابُهُ مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ يَتَدَاخَلُهُ فَيُهَيِّجُهُ وَ يَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ لِأَنَّ ذَلِكَ مِنْ صِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ الْعَاجِزِينَ الْمُحْتَاجِينَ.
رضا مراتب مختلفی دارد:
1ـ مبدئیت خدای متعال برای اشیاء به‌گونه‌ای که اشیاء موافق علم ذاتی او به بهترین وجه صادر شوند که این رضا عین ذات خدای متعال است. همچنین است سخط او
2ـ رضا در مرتبه افعال قدسی که همان‌گونه تحقق می‌یابند که خدای متعال می‌خواهد و هیچ‌گونه محدودیت، شر و نقصی متوجه آن‌ها نیست
تمام وجودهای علمی نزد خدای متعال به زبان استعداد هم وجود تفصیلی در عالم فراتر و هم ظهور استعدادهای‌شان را طلب می‌کنند
خواست خدای متعال و خلق در حقیقت و واقع و در باطن عالم و قوانین تکوینی، اصلاً ناسازگاری ندارد؛ تقدم و تأخر و سبق و لحوق دارد، اما ناسازگار نیستند
3ـ به معنای ثواب و پاداش خدای متعال
هیچ‌یک از معانی سه‌گانه نشانی از تغییرپذیری و انفعال خدای متعال ندارد، برخلاف رضای خلق