مقام پنجم: صبر

صبر، حبس مريد است از مراد منهي عنه يا ربط كاره است بر مكروه مأمور به.[137] از جنيد پرسيدند: صبر چيست؟ گفت: «فرو خوردن تلخي‌ها و روي ترش ناكردن»[138] و ذوالنون گويد: صبر دور بودن است از مخالفات و آرميدن با خوردن تلخي‌ها و پيدا كردن توانگري به وقت درويشي.[139] به وقت بيان اقسام آن، معاني متعدد آن گفته خواهد شد.

فضيلت صبر

در اهميت و فضيلت صبر همين بس است كه نسبت آن به ايمان، همانند سر است نسبت به بدن، چنان‌كه امير مؤمنان صلوات الله عليه فرمودند: «الصبر من الايمان کالرأس من الجسد.»[140]

و نيز خداي متعال بهترين پاداش را يا پاداش بهترين عمل بنده را به صاحب صبر وعده داده است و فرموده است: «و لنجزينّ الذين صبروا اجرهم بأحسن ما كانوا يعملون»؛[141] و پاداش صابران را همانند پاداش كساني قرار داد كه به حيات طيبه دست يافته‌اند.

چنان‌كه فرمود: «من عمل صالحاً من ذكر أو انثي و هو مؤمن، فلنحيينّه حيوة طيبة و لنجزينّهم أجرهم بأحسن ما كانوا يعملون».[142]

و نيز معيت حق تعالي صابران را نيز مختص ساخت، چنان‌كه فرمود: «إن الله مع الصابرين».[143] صابران فيروزي يافتند به عز هر دو سراي، زيرا كه از خداي معيت يافتند.[144]

و نيز محبوب خداي متعال شدن، تاجي است كه بر سر صابران نهادند و آنان را به عزت ياد كردند كه «و الله يحب الصابرين»[145] و نيز آن را نيمي از ايمان قرار داده‌اند.

چنان‌كه «اندر خبر همي آيد كه پيغمبر … را پرسيدند از ايمان، گفت: صبر است و خوش خويي»؛[146] و همنشيني با خداي لطفي است كه در تصور نگنجد و آن‌ها بدان مفتخر گشته‌اند.

چنان‌كه «اندر اخبار آيد كه درويشان صبر كننده، هم‌نشينان خداي عزوجل باشند روز قيامت»[147] و آنان‌كه به مقام هدايت رسيدند و به تربيت خلق گزيده شدند و به وساطت در هدايت الهي بار يافتند، آن را به صبر يافتند.

چنان‌كه فرمود: «و جعلناهم أئمة يهدون بأمرنا لمّا صبروا»[148] و مقامي است كه جز صابران بدان دست نيابند؛ «و ما يُلقّيها الا الذين صبروا»[149] و گفته‌اند: هر چيزي را جوهري است و جوهر انسان عقل است و جوهر عقل، صبر است.[150]

خداوند تعالي و تقدس وحي فرستاد به داود † كه «يا داود! خلق‌هاي من فراگير و از خلق‌هاي من يكي آن است كه صبورم».[151]

اقسام صبر

1ـ صبر نفس

صبر نفس، بر دو قسم است: أـ صبر از مراد. ب‌ـ صبر بر مكروه. صبر از مراد نيز بر دو قسم است: الف‌ـ صبر فرض. ب‌ـ صبر نفل، چنان‌كه صبر بر مكروه نيز بر دو قسم است: الف‌ـ صبر فرض. ب‌ـ صبر نفل.

در مجموع، صبر نفس بر چهار قسم است: 1ـ صبر از مراد فرض 2ـ صبر از مراد نفل 3ـ صبر بر مكروه فرض 4ـ صبر بر مكروه نفل.

صبر از مراد فرض عبارت است از صبر از «محرمات شرعي كه نفس بدان شوقي دارد»[152] و انجام آن هم با يكي يا چندي از غرايز سازگار بلكه خوشايند آن است و از سويي زيان‌آور بودن آن براي كمالات نفساني معلوم و قطعي است.

صبر از مراد نفل: صبر از مكاره چون شبهات و زيادات قولي و فعلي است، چه ترك آن از قبيل مستحسنات است؛[153] چنان‌كه رسول خدا … فرمودند: «مِن حُسن اسلام المرء ترك ما لايعنيه».[154]

صبر بر مكروه فرض: «صبر است بر اداي فرايض» و انجام واجبات.

صبر بر مكروه نفل: «صبر است بر نوافل، رعايت اقتصاد، كتم كرامات و احوال، مذمت، فقر، اخفاي فقر، بلاء و مصيبت، نعمت و عافيت.»[155]

سالك بايد علاوه بر ترك محرمات كه انجام آنها بر همگان ناشايست است، از انجام كارهاي بيهوده كه بر وي و مؤمنان ناشايست است، بپرهيزد و علاوه بر انجام فرايض و بايستگي‌ها كه بر همگان واجب است، از انجام امور پسنديدة عبادي، ميانه‌روي در خوراك و پوشاك و ديگر جنبه‌هاي اصلي و فرعي زندگي و نيز پوشيده داشتن الطاف و فتوحات و كراماتي را كه در مسير سلوك بدو داده شده است، کوتاهي نکند.

و نيز متأثر نشدن از رفتار خلق با وي و نكوهش كردن خلق وي را و نيز تحمل ناداري و كم‌داري و نيازمندي و پوشيده داشتن نيازهاي خويش از خلق و نيز تحمل گرسنگي و گرفتاري‌ها و نعمت‌ها و خوشي‌ها و رعايت بايستگي‌ها و شايستگي‌هاي مربوط به آن دريغ ندارد. چنان جام بلا سر كشد كه ديگران شراب گوارا پندارند و چنان تيغ بلا را تحمل كند و گدازش را به جان خرد كه ديگران آن را نوازش بينند، بلكه بين گدازش و نوازش فرق نگذارد.

گفته‌اند كه تحمل بلا آسان‌تر است از تحمل عافيت و نعمت و در بلا بردباري كردن فضل عام است، ولي بردباري در نعمت عافيت، نه كار هر كسي است. «ابتلينا بالضراء فصبرنا و ابتلينا بالسراء فلم نصبر»؛[156] به سختي دچار گشتيم و بردباري نموديم ولي به خوشي دست يافتيم و آزموده شديم ولي تحمل وي نداشتيم. عرفاء صبر نفس را «صبر في الله» خوانند.

ابن عطا گويد: صبر، ايستادن بود با بلا به حسن ادب و هم او گويد: فاني گشتن بود اندر بلوي و اظهار ناكردن شكوي[157] و گفته‌اند: صبر ايستادن بود با بلا به نيكويي صبحت همچنان‌كه با عافيت.[158]

عمرو بن عثمان گويد: صبر ايستادن بود با خداي و فراگرفتن بلاي وي به خوشي و آساني.[159]

خواص گويد: صبر ايستادن بودن بر كتاب و سنت.[160]

رويم گويد: صبر ترك شكوي است.[161]

ابوعلي گويد: «حد صبر آن است كه اعتراض بر تقدير نكني».[162]

از تعابير صوفيه در باب صبر كه نمونه‌هايي از آن يادآور شد، به نظر مي‌رسد كه دسترسي به صبر بر بلا كه صبر عوام است، چندان آسان نيست و به همين خاطر است كه از صبر بر نعمت و عافيت كه صبر خواص است كمتر گفته‌اند و اين خود نشان رشد و تكامل تصوف در دوره‌هاي بعدي است.

2ـ صبر قلب

صبر قلب دومين قسم صبر است كه همانند صبر نفس است و به اختصارآن را به دو قسم تقسيم نموده‌اند:

الف‌ـ صبر بر مكروه كه «صبر بر دوام تصفيه نيت و اخلاص آن از شائبة نصيب نفس»[163] است. بازداشتن قلب از دست‌يابي به خواسته‌ها و مشتهيات و فرو افتادن به لذايذ همگون با نفس. چه هر مرتبه‌اي از انسان بايد به مشتهيات مرتبة خود و مرتبة فوق خود توجه داشته باشد، از اين‌رو اگر نفس به پاك ساختن نيت بپردازد، پسنديده است و كمال، چون به كمال مرتبة قلب توجه كرده است، ولي اگر به لذايذ مادون خود توجه كند، ناپسند است و نقص.

همچنين است قلب و توجه و اشتياق او. اگر قلب به لذت‌هاي نفس توجه كند، نقص است و لغزش، ولي اگر به لذت‌هاي خود و مرتبه فوق خود توجه داشته باشد و رغبت كند، كمال بلكه فوق كمال است. صبر بر دوام تطهير و تصفيه نيت را «صبر لله» ناميده‌اند.

ب‌ـ صبر بر دوام مراقبت و ذكر خدا به‌گونه‌اي كه لحظه‌اي از توجه به نفس و بازداشت آن از ورود در مهلكه‌ها و نيز لحظه‌اي از ياد خدا غافل نگردد. نفس را چون تازه مسلماني داند كه هر لحظه ممكن است به عادات پيشين خويش بازگردد و صاحب خود را فرو اندازد و به لذت‌هاي نفساني راغب و مشتاق سازد.

پس بايد مراقبت تام انجام پذيرد، ولي اين مراقبت از حالات و ميل‌هاي نفس كه رقيقة آن در قلب وجود دارد، نبايد سبب شود تا كه سالك از خداي نفس و قلب غافل شود. مراقبت از آن براي استحكام و استواري ياد خداست كه در همه مراتبْ مقصد است. در هر صورت اين صبر را «صبر علي الله» خوانده‌اند.

ج‌ـ صبر بر التفات به عالم نفس و اشتغال به تدبير و سياست او.[164] سالك اگرچه در مرتبة قلب قرار گرفته است و به شايستگي‌هاي آن توجه دارد، ولي بايد بداند كه اين بدن تنها ابزار سلوك اوست؛ اگرچه باري است گران، ولي گريز ناپذير است. توجه به آن و تدبير آن و فراهم ساختن مشتهيات آن از خوردني‌ها و آشاميدني و ديگر لذت‌ها در حد نياز، لازم بلكه واجب است، اگرچه در اين حالت سالك از نفس هم فروتر رفته است و به‌ظاهر بسيار ناخوشايند، ولي چاره‌اي غير از اين نيست.

در اين صبر است كه اگر توجه سالك به نفس و تدبير آن، توجه به جنبة نفساني آن باشد، از همه مراتب قلب فرو افتاده است و ديگر در مرتبة قلب نخواهد بود تا اقسام صبر مربوط به آن را رعايت كند.

اين صبر به‌خاطر اهميت و كمال آن نسبت به مراتب پيش از آن، جنبة ديگري نيز دارد و آن توجه سالكي كه از مادون قلب فارغ شده است و پيوسته در ياد خداست، به مادون آن، ولي نه از جهت مادون بودن آن بلكه از جهت توجه به كثرت در ذيل وحدت. صوفيه اين صبر را نيز «صبر لله» ناميده‌اند.

بايد توجه داشت كه «بين اين دو صبر لله، بُعد المشرقين است. چون صبر لله اول (كه دوام تصفيه نيت بود) و نيز صبر علي الله (كه دوام مراقبت و ياد خدا بود) مربوط به دلي است كه هنوز از شائبة ميل به عوالم نفس و متابعت هوي صافي نشده است، ولي صبر لله دوم، مربوط به دلي است كه به كلي متوجه عالم قدس گشته و خواهد كه غطاي بشريت كه حجاب دوام مشاهده است را از پيش بردارد.»[165]

مي‌خواهد در عين حال كه به وحدت مي‌نگرد، كثرت را نيز كه جلوة وحدت است، مشاهده كند، به‌گونه‌اي كه اين كثرتْ حجاب‌ آن وحدت نگردد. چنين سالكي بايد جامع بين وحدت و كثرت باشد، از اين‌رو از مراتب پيش كامل‌تر و تمام‌تر است.

دـ صبر از مراد نيز به همين‌گونه تقسيم مي‌گردد كه به‌خاطر رعايت اختصار، بدان نمي‌پردازيم.

3ـ صبر روح

الف‌ـ صبر بر مكروه، «صبراست بر اطراق بصيرت از تحديق نظر در مشاهدة‌ جمال ازلي و انطواي روح در مطاوي حياء، رعايت ادب حضرت شهود را.»[166] اين صبر را «صبر مع الله» خوانند. در حضور حق تعالي، دو كار با هم جمع نمودن بسيار سخت و طاقت‌فرساست، بدو نظر كردن و ادب حضور و حياي نگاه را رعايت كردن؛ هم بنگريد و هم با حياء بنگريد؛ هم او را مشاهده كنيد، هم ادب حضور را مراعات كنيد. اگرچه سخت‌ترين صبرها نيست، ولي از همه انواع صبر كه پيش از اين گفته شد، سخت‌تر و جانكاه‌تر است، زيرا كه چون جمع آن دو شايد، پس بايد ادب را رعايت كرد و با رعايت ادب، بايد از مشاهدة او در گذشت و چشم فرو بست و تلخي آن را به جان خريد. تحمل بر اين صبر جز با معرفت و عبوديت كه در عصمت جمع است، نشايد.

به همين خاطر است كه سالك در اين مقام دچار چنان لغزشي مي‌شود يا ممكن است بشود كه كم از كفر نيست. چه كفر كمال وجود را از ميان مي‌برد و اين اصل وجود.

ب‌ـ صبراز مراد: صبراست از اكتحال بصيرت به نور مشاهدة‌ جمال ازلي در حضرت جلال لم يزلي.[167] اين صبر را «صبر عن الله» خوانند و دشوارترين صبرها همين است. مشاهدة جمال و جلال بي‌حد و اندازة ازلي و ابدي او جز به‌وسيله شاهد ازلي و ابدي و بي‌حد و اندازه نشايد.

تنها اشاره كنم كه او كه كليم و هم‌سخن و هم‌راز حق تعالي بود و از هم كلامي چنان به سكر در آمده بود كه شهود وي را تقاضا كرده بود، نه تاب تحمل رخ پري‌گونه‌اش نداشت، بلكه تاب تحمل ديدن عكس رخ وي در آيينة نه چندان صافي كوه نيز نداشت.

به همين خاطر است كه او تقاضاي ديدن وي را داشت، ولي او را به ديدن كوه حوالت دادند و دريغا كه از ديدن كوه نيز ناتوان آمد. «فلما تجلّي ربه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسي صعقاً فلما أفاق قال سبحانك تُبتُ اليك و أنا أول المؤمنين».[168] اين چه درخواستي است كه بايد از آن توبه كرد و به ايمان اقرار نمود و گفت من هنوز بر ايمان خويش استوارم؟ چه ترديدي در خداي بايد پديد آمده باشد كه نشان از نفي ايمان باشد و اقرار به آن ضرورت يابد؟

پايان صبر بر تو را به جان نتوان خريد، گر دل ز غير تو هرچه كه باشد توان بريد.

يحيي بن معاذ گويد: صبر محبان سخت‌تر از صبر زاهدان[169] است؛ واعجبا چگونه صبر مي‌كند. مي‌خواهد ببيند و نبايد چنين كند. گر خواهد كه صبر كند، اولاً نتواند و ثانياً نشايد. آن جمال ازلي چنان اشتياق پديد آورد كه صاحب دل، رسوايي دو عالم را به جان خرد و آن جلال لم يزلي چنان وي را بگذارد كه چيزي از او باقي نماند تا بخواهد و ببيند. اما سالك است و ميل به جمال كه خود پرده‌دار جمال است. بر هر مصيبتي توان صبر كرد، جز بر مصيبت يار كه صبر در آن نشايد.

گفته‌اند: صبر كردن خداي را، توانگري بود و صبر كردن به خداي، بقا بود و صبر كردن اندر خداي، بلا بود و صبر كردن با خداي، وفا بود و صبر كردن از خداي، جفا و اندرين معني گفته‌اند.

در توضيح آن مي‌توان گفت:

گويند: «صبر بر دو گونه باشد، صبر عابدان بود و صبر محبان و صبر عابدان نيكوتر آن بود كه محفوظ باشد و صبر محبان نيكوتر آن بود كه برداشته بود.»[171]

يعقوب † بامداد به صبر وعده كرد و گفت: «فصبرٌ جميل»،[172] ليك به شامگاه چنان بي‌تاب گشت و اشك باريد كه ديدگان از دست بداد. «يا أسفي علي يوسف»[173] كه چگونه فراق او را تحمل كنم «و ابيضّت عيناه من الحزن».[174]

فوق همه صبرها صبر بالله است. اين صبر به بقاء بعد الفناء تعلق دارد، وجود اين صبر در همه اقسام صبر كه ياد شد ممكن است.

امام صادق صلوات الله عليه در فضيلت اين صبر فرمود: «أمرالله تعالي انبيائه بالصبر و جعل الحظ الاعلي للرسول، حيث جعل صبره بالله لا بنفسه فقال: «و اصبر و ما صبرك الا بالله»[175].»[176]

اين بود خلاصه‌اي از اقسام صبر كه به تعابير مختلف بر زبان و قلم بزرگان از صوفيه جاري شده است، چنان‌كه قشيري مي‌گويد: صبر را اقسام است، صبري بود به كسب بنده و صبري بود نه به كسب بنده؛ صبر كسبي بر دو قسم است، صبري بود بدانچه خداي عزوجل فرموده است و صبري بود بدانچه نهي كرده است؛ اما آن‌چه كه كسي نيست بنده را، صبر او بود بر مقاسات آن‌چه بدو مي‌رسد از حكم حق سبحانه و تعالي كه او را در آن رنجي رسد و غيظي نبود.[177]

عوامل صبر

1ـ معرفت به خداي متعال كه اول و آخر و ظاهر و باطن، همه اوست و آن‌چه از سختي و بلا كه به بنده مي‌رسد، بي‌واسطه يا با واسطه از اوست و حكيمانه است. از اين گذشته، از آن گريزي نيست، پس اگر صبر نكنيم، چه كنيم.

2ـ شناخت و يافت حضور خداي متعال. اگر سالك بداند آن‌چه را از سختي‌ها و بلاها كه بدان مبتلا شده است، در حضور خداي متعال است و او مي‌بيند، رنج تحمل آن كمتر خواهد شد، بلكه كاملاً از بين خواهد رفت.

چنان‌كه فرمود: «و اصبر لحكم ربك فانك بأعيننا».[178] «اندر بعضي از اخبار مي‌آيد كه به ديدار من است كه بارها همي كشد از بهر ما».[179]

و نيز ساختن كشتي در بيابان خشك و ريشخندهاي مردم، تنها به ديدار خدا و حضور او تحمل‌پذير بود كه فرمود: «واصنع الفلك بأعيننا».[180] اگر نبود ديدار او بر كار نوح، كشتي ساختن، آن‌هم به سال‌هاي طولاني در بيابان بي‌آب، كار كسي نيست، صبر و بردباري عظيم مي‌طلبد.

3ـ محبت: كاري كه بر اساس محبت انجام شود، با دقت و بردباري انجام مي‌شود، اگرچه كاري گران باشد. چه رضايت محبوب، بزرگ‌ترين و كارسازترين عامل انجام هر كاري است.

كسي كه در انجام كاري سستي و تنبلي مي‌كند يا به آه و ناله درآيد، نشان آن است كه كار را براي محبوب انجام نمي‌دهد و گر كار براي محبوب باشد و محبت به محبوب ريشه‌دار باشد، نه‌تنها در انجام كار براي وي كوتاهي و سستي نشايد، بلكه از سختي و بلاي آن لذت برد.

در شرح آن مي‌توان گفت:

وقتي شبلي را اندر بيمارستان باز داشتند. گروهي نزديك وي شدند. گفت: شما كي‌ايد؟ گفتند: دوستان توايم، به زيارت تو آمده‌ايم؟ سنگ برگرفت، اندر ايشان انداخت. ايشان بگريختند. شبلي گفت: دروغ گفتيد، اگر دعوي دوستي كرديد، از بلاي من چرا گريزيد؟[181]

صبر و تصبر و مانند آن

جريري گويد: صبر آن است كه فرق نكني ميان حال نعمت و محنت به آرام خاطر اندر هر دو حال و تصبّر آرام بود با بلا، به يافتن گراني محنت.[182]

ابوالحسن سالم گفت: صابران سه گروهند: متصبّر و صابر و صبّار. متصبر آن باشد كه چون بلايي روي بدو نهد، يك بار صبر كند و يك بار جزع و صابر آن باشد كه در بلا صبر كند و به زبان حكايت، شكايت آن نكند و صبار آن باشد كه بر جملة بلاها و مصايب چندان صبر كند كه صبر از او استعانت خواهد و جزع كند. صبر نيك ستوده است در همه احوال، الا بر جمال جلال حضرت عزت.[183]

ابوعثمان گويد: صبار آن بود كه خوي كرده باشد به مكاره كشيدن.[184]

بعضي گفته‌اند كه دربارة ايوب † فرمود: «إنا وجدناه صابراً»،[185] نگفت صبوراً؛ زيرا كه جمله احوال او صبر نبود، اندر بعضي از احوال با بلاي بودي اندر حال مزه يافتن از بلا صابر نبود، از آن را گفت: صابراً نه گفت صبوراً.[186]

«إصبروا و صابروا و رابطوا»؛[187] صبر فروتر از مصابره باشد و مصابره فروتر از مرابطت باشد و گفته‌اند در معني اين آيت: صبر كنيد به تن در طاعت خداي تعالي تا صابر باشيد و به دل بر بلوي صبر كنيد تا مصابر باشيد و به سِرّ، خويشتن بسته داريد بر شوق به خداي تا مرابط باشيد.[188]

و گفته‌اند: مصابرت، صبر بود بر صبر تا صبر اندر صبر غرق شود و صبر از صبر عاجز آيد.[189]