1ـ3ـ 11ـ  اقسام سلوك

سلوك بر دو قسم است: 1ـ سلوك محبوبي 2ـ سلوك محبّي

1ـ سلوك محبوبي عبارت است از وصول انسان به كمالي كه حق تعالي برايش معيّن كرده است يا مقتضي عين ثابت او است پيش از آن‌كه به سلوك بپردازد و بدون پرداختن به رياضت، تقوي و مجاهده. چنين وصولي عنايت محض الهي و هدايت اوست چنان‌كه فرمود: و من آبائهم و ذريّاتهم و إخوانهم و اجتبيناهم و هديناهم إلي صراط مستقيم. (انعام، 87).

2ـ سلوك محبّي آن است كه سلوك مقدّم بر وصول باشد و رسيدن به كمال معيّن و ويژه به وسيله رياضت و تقوي، مجاهده و سلوك و با طيّ منازل و مراحل باشد. چنان‌كه حق تعالي فرمود: و الذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين. (عنكبوت، 69).

آنان‌كه از طريق سلوك محبوبي، محل تجلّي انوار الهي قرار مي‌گيرند، محبوب‌هاي الهي هستند؛ آنان انبياء، اولياء، ابرار و مقرّبان هستند. اينان پيش از آن‌كه اشتياق به حق تعالي داشته باشند، حق تعالي به آن‌ها مشتاق بود؛ چنان‌كه در حديث شريف قدسي آمده است كه يا آدم إنّ لي صفوة و ضنائن  و خيرة من عبادي أسكنتهم صلبك، بعيني من بين خلقي أعزّهم بعزّي، و أقربهم من وصلي و أمنحهم كرامتي و أبيح لهم فضلي ‌و أجعل قلوبهم خزائن كتبي و أسترهم برحمتي و أجعلهم أماناً بين ظهراني عبادي، فبهم أمطر السماء و بهم أمنت  الارض و بهم أصرف البلاء هم أوليائي و أحبائي، درجاتهم عالية و مقاماتهم رفيعة و هممهم بي متعلّقة صحت عزائمهم و دامت في ملكوت غيبي فكرتهم، فارتهنت قلوبهم بذكري، فسقيتهم بكأس الانس صرف محبّتي، فطال شوقهم إلي لقائي، و إنّي إليهم لأشد شوقاً. (حافظ ابو نعيم اصفهاني، حلية الاولياء، 1، 193).

در مناجات محبّين از امام سجاد (ع) آمده است كه: إلهي فاجعلنا ممّن اصطفيته لقربك و ولايتك و أخلصته لودّك و محبّتك و شوّقته الي لقائك. (بحار الانوار، 4، 142).

و نيز حضرت ختمي مرتبت (ص) فرمود: جذبة من جذبات الحقّ توازي عمل الثقلين (ر.ك. تفسير المحيط، 1، 7ـ 264). و نيز حضرت امير مؤمنان (ع) فرمود: ان لله شراباً لاوليائه اذا شربوا سكروا … (تمام حديث شريف پيش از اين نقل شد. ص239 ؟). كريمه و سقاهم ربّهم شراباً طهوراً (انسان، 21). و نيز يُسقون من رحيق مختوم ختامه مسك و في ذلك فليتنافس المتنافسون (مطففين، 6ـ 25). به همين شراب اشارت دارد كه شراب ازلي الهي است كه حق تعالي بدون سبب و بدون طلب به آنان عطا كرده است. به گفته شاعر:

آنان‌كه از طريق سلوك محبّي به انوار تجلّيات الهي دست مي‌يابند، كساني هستند كه پيش از وصول به آن، اهل سلوك، رياضت و تقوي باشند. چنان‌كه حق تعالي فرمود: إنّ الله مع الذين اتّقوا و الذين هم محسنون (نحل، 128). و نيز فرمود: إنّ المتقين في جنات و نهر في مقعد صدق عند مليك مقتدر (قمر، 5ـ 54). و نيز فرمود: فمن كان يرجو لقاء ربّه فليعمل عملاً صالحاً و لايشرك بعبادة ربّه احداً (كهف، 110). و در حديث قدسي آمده است كه: من تقربّ إليَّ شبراً تقربّت إليه ذراعاً و من تقرّب إليّ ذراعاً تقربّت إليه باعاً و من تقربّ إليَّ باعاً مشيت إليه هرولة. (نص النصوص، ص167؛ عوالي اللئالي، 4، 531؛ المحجة البيضاء، 5، 15؛ بحار الانوار، 87، 190).

1ـ3ـ 11ـ 1ـ شريعت تنها راه وصول به حقيقت توحيد

از آن‌جا كه تنها معرفت خطاناپذير، وحي يا شريعت است كه خداي متعال بر پيامبران فرو مي‌فرستد، تنها راه وصول به حقيقت توحيد، شريعت است. شريعت اگرچه داراي هيچ امر خردستيزي نيست ولي همه آن نيز در قالب‌هاي محدود عقل متعارف نمي‌گنجد.

در ظاهر، بسياري از احكام شرعي و معارف ديني بر خلاف ادراكات عقلي و انديشه‌هاي بشري است و مي‌توان گفت در واقع نيز همين‌گونه است كه عقل متعارف از فهم آن ناتوان است، ولي با عقل به‌طور مطلق ناسازگار نيست، بلكه عقل و شرع كاملاً بر يكديگر مطابقند، زيرا انبياء و اولياء الهي عاقل‌ترين انسان‌ها و برخوردار از عميق‌ترين ادراكات عقلي هستند و دين و معارف آن موافق عقل و ادراك آنان است.

اگر مقصود از عقل، عقل آلوده به عادات، رسوم، تربيت‌هاي نادرست، محدوديت‌هاي طبيعي، نارسايي‌هاي محيطي و بالاخره عقل عرفي‌ باشد، از فهم معارف الهي و اسرار آن ناتوان است، ولي اگر مقصود از آن، عقل پيراسته از اين‌گونه نقص‌ها باشد، به‌ويژه اگر مقصود از آن، عقل مورد تأييد حق تعالي و برخوردار از عنايات و امدادهاي ويژه او باشد مانند عقل انبياء و اولياء، از فهم آن به اراده حق تعالي ناتوان نيست، بلكه آن‌چه چنين عقلي مي‌فهمد، دقيقاً همان است كه از سوي حق تعالي فرود مي‌آيد؛ چنين عقلي نسخه كامل شرع و برابر با آن است.

اين ادعا كه اين يا آن حكم ديني خلاف عقل است، سخني است كه از دقّت لازم برخوردار نيست؛ زيرا نهايت چيزي كه مي‌توان گفت اين است كه اين امر با عقل من و ديگر افراد همانند من ناسازگار است و اين عقل من و مانند من است كه آن را نمي‌فهمد يا هماهنگ نمي‌يابد نه عقل به‌طور مطلق. بنابراين اگر گفته شده است كه احكام شرعي و معارف ديني خارج از محدوده عقل است، مقصود از آن خارج بودن از حوزه توانايي عقل انسان‌هاي عادي و متعارف است كه ادراك عقلي آن‌ها محدوديّت‌هاي ياد شده را دارد (ر.ك. همان، 7ـ 736). و از آن‌جا كه اكثريت انسان‌ها از چنين نقص‌ها و محدوديت‌ها برخوردارند، نبايد تمام دين و معارف آن را با عقل خويش نقّادي كنند، بلكه بايد به معارف دين و احكام شرع اگرچه با عقل فهم‌پذير نباشد يا به ظاهر بر خلاف عقل باشد، باور داشته و بر اساس ايمان به آن، بدان پايبند باشند؛ زيرا آن معارف و احكام مخالف عقل جزويِ آلوده به محدوديت است نه مطلق عقل.

شرع و عقل از يكديگر جدايي‌پذير نيستند و به تعبير ديگر عقل يا كامل و پيراسته از هرگونه محدوديتي است، اين عقل همان شرع است. چنين عقلي، شرع دروني است؛ چنان‌كه شرع، عقل بيروني است و هر دو حقيقت يگانه‌اي هستند كه دو ظهور دارند. (ر.ك. همان، 745). و يا محدود و آلوده به نقايص طبيعي و تربيتي است. چنين عقلي نمي‌تواند ميزان سنجش دين و معارف آن باشد؛ زيرا ميزان بايد از سلامت و دقّت برخوردار باشد و عقل آلوده به محدوديت از چنين سلامت و دقتي بي‌بهره است. اگرچه به خاطر اضطرار در فهم دين براي عمل به آن، همين عقل آلوده محدود نيز داراي اعتبار است.

به همين خاطر است كه ظهور شريعت به وسيله عقل و براي عاقل است؛ اگر عقل و عاقل نباشد نه شريعت تبيين‌پذير و فهم‌پذير خواهد بود و نه قابل اجرا، به اين خاطر شرع و عقل را به روح و بدن تشبيه كرده‌اند. همان‌گونه كه تصرّف روح و ظهور صفات و كمالات آن جز به وسيله بدن و اعضاء و اوضاع آن ممكن نيست، تصرّف در شريعت، فهم آن، عمل به آن و ظهور مراتب و كمالات آن جز به وسيله عقل و اقسام و مراتب آن امكان‌پذير نيست. (ر.ك. جامع الاسرار، 739).

چنان‌كه گفته شده است عقل داراي مراتبي است كه از جهت دقّت و شفافيّت و درستي و نيز از جهت گستردگي حوزه كشف و فهم با يكديگر تفاوتهاي اساسي دارند؛ از اين جهت، اگر يكي از مراتب عقل توانايي فهم حكم يا معرفتي ديني را نداشت و يا خلاف آن فهميد، بدين معني نيست كه ديگر مراتب عقل نيز با آن موافق باشند و آن‌ها نيز از درك دقيق‌تر ناتوان باشند.

مراتب عقل عبارت است از عقل هيولاني، بالملكه، بالفعل و مستفاد. عقل هيولاني و بالملكه مرتبه عقل عوام خواه كودكان و خواه بزرگسالان است. مرتبه سوم، عقل بالعفل است كه مرتبه عقل مؤمنان، موحّدان، عارفان، راسخان در علم و مانند آن‌هاست و مرتبه چهارم عقل مستفاد است كه مرتبه عقل انبياء، اولياء و مانند آن‌هاست. (ر.ك. همان، 740).

ممكن است حكم يا معرفتي ديني با مرتبه نخست عقل ناسازگار باشد، ولي با مرتبه دوم آن كاملاً سازگار باشد و همين‌طور در مورد مراتب ديگر. بنابراين به اين دليل كه حكمي و معرفتي با عقل من ناسازگار است، نمي‌توان حكم به ناسازگاري عقل و شرع نمود؛ زيرا آن‌چه كه با عقل من ناسازگار است، با عقل ديگران به‌ويژه با مراتب ديگر عقل مي‌تواند سازگار باشد و نمي‌توان درباره عقل ديگران داوري كرد و نمي‌توان گفت كه اين امر با عقل من و همه مراتب بالاتر از آن ناسازگار است؛ زيرا كسي كه از مراتب بالاتر عقل بي‌بهره است، نمي‌تواند درباره آن داوري كند؛ چون چنين داوري، داوري درباره مجهول است كه حتي با اولين مراتب عقل نيز ناسازگار است.

سيد با نقل از راغب اصفهاني مي‌گويد: بنابراين عقل و شرع حقيقي سازگار و موافق با يكديگرند بلكه نيازمند به هم هستند و همانند دو ركن يك حقيقتند. كه هيچ كدام بدون ديگري، كمال بلكه وجود نخواهد داشت. عقل به وسيله شرع راهنمايي مي‌گردد و شرع به وسيله عقل تبيين و تعبير مي‌شود. عقل مانند بنيان است و شرع مانند ساختمان؛ بنيان بدون ساختمان، سودي ندارد و بيهوده است و ساختمان بدون پي و بنيان، دوام و قراري ندارد. عقل مانند چشم است و شرع مانند روشنايي؛ نه چشم بدون روشنايي سودمند است ونه روشنايي بدون چشم. عقل مانند چراغ است و شرع مانند روغن سوخت آن. اگر روغن سوخت نباشد، چراغ روشن نمي‌شود و اگر چراغ نباشد روغن شعله‌ور نمي‌شود. (ر.ك. همان، 4ـ 742).

عقل و شرع يك حقيقتند؛ به همين خاطر حق تعالي كساني را كه از شرع بي‌بهره‌اند، بي‌بهره از عقل دانسته است؛ از اين جهت، كفّار و منكران شريعت را فاقد عقل معرفي كرده است، چنان‌كه فرمود: صمّ بكم عمي فهم لايعقلون. (بقره، 166).

1ـ3ـ 11ـ2ـ  هدف دعوت انبياء

از آن‌جا كه هر انساني استعداد رسيدن به كمال ويژه‌اي را دارد و شايستگي دريافت فيض معنوي از حق تعالي را دارد، اگر براي دسترسي به آن مانعي ايجاد نشود، به آن دست پيدا مي‌كند و در صورت وجود موانع از دست‌يابي به آن محروم خواهد شد و نيز از آن‌جا كه نفس انساني داراي دو قوّه است، يكي علمي و ديگري عملي و هر كدام از آن دو داراي مراتب مختلفي از كمال و نقص هستند كه از قوه محض تا فعليّت صرف را در بر مي‌گيرند، مهمّترين اركان دعوت پيامبران را مي‌توان شناخت.

مهمّترين هدف‌هاي دعوت آنان تكميل قوّه علم و عمل نفس انساني و زدودن موانع و به كمال رسيدن اين دو قوّه است؛ زيرا تكميل نفوس انساني جز از طريق تكميل قوه علم و عمل و رساندن آن دو به خواسته‌ها و استعدادهاي آن‌ها ممكن نيست؛ بنابراين تمام تلاش پيامبران (ع) و دعوت و ارشاد آنان، ‌براي تكميل همين دو قوّه است؛ به همين‌خاطر است كه مجموعه پيام‌هاي آنان از اين دو قوّه بيرون نيست. چنان‌كه گفته‌اند: خلاصه و عصاره دعوت پيامبران در اين سخن حضرت ختمي مرتبت (ص) نهفته است كه فرمود: التعظيم لاَمر الله و الشفقة علي خلق الله؛ (ر.ك. اسرار الشريعه، 48)؛ زيرا كسي كه به اين دو امر قيام كند، به انجام همه اوامر و نواهي شرعي اقدام كرده است.

پس تكميل اين دو قوّه محور پيام انبياء است و از آن‌جا كه تكميل اين دو به امور ديگري بستگي دارد، مانند از بين بردن موانع رشد و كمال آن دو و نيز فراهم ساختن زمينه‌هاي آن، ‌انبياء به اين دو امر نيز به عنوان مقدمه تكميل نفوس پرداخته‌اند و چون انسان‌ها داراي مراتب مختلفي هستند كه اصول آن سه مرتبه بدايت و وسط و نهايت است، پيام انبياء نيز داراي مراتب متعددي است كه اصول آن شريعت طريقت و حقيقت است و از آن‌جا كه استعداد و قابليّت‌هاي گروه‌هاي سه‌گانه متفاوت است، راهكارهاي دسترسي آنان به كمال شايسته خويش نيز متفاوت است؛ از اين جهت، تكاليف مراتب سه‌گانه پيام انبياء نيز متفاوت است، اگرچه مقصد آن‌ها يكي است؛ به همين خاطر است كه تكليف خود انبياء و اولياء از همه سخت‌تر و سنگين‌تر است و در ميان آنان حضرت ختمي مرتبت (ص) بيشترين و سنگين‌ترين تكاليف را دارد كه هيچ كس را ياراي انجام آن نيست؛ چنان‌كه به او خطاب شد كه فاستقم كما اُمرت و من تاب معك (هود، 112). و به خاطر سختي و سنگيني اين خطاب آن حضرت فرمود: شيّبتني سورة هود. (بحار الانوار، 17، 52).

هر يك از گروه‌هاي انسان‌ها علاوه بر مأمور بودن به تكاليف گروه پايين‌تر از خود، تكاليف ديگري دارد كه گروه پايين به آن امر نشده است؛ (ر.ك. اسرار الشريعه، 48ـ 46). از اين جهت، گروه وسط علاوه بر تكاليف شريعت، تكاليف مربوط به طريقت را نيز دارند، ولي اهل شريعت، در تكاليف اهل طريقت، شريك نيستند و همين‌گونه است تكاليف اهل حقيقت نسبت به اهل طريقت.

1ـ3ـ 11ـ3ـ رابطه عبادت با كمال انسان

علّت تفاوت تكاليف گروه‌هاي مختلف انسان اين است كه هر كدام از آن‌ها استعداد و كمال ويژه‌اي دارند كه بايد از طريق تكاليف و عبادت‌هاي ويژه به دست آيد. سهم انسان‌ها از كمال انسانيت به اندازه سهم آن‌ها از عبادت است؛ هركه سهمش از عبادت كه براي آن آفريده شده است بيشتر باشد، سهمش از كمال انساني بيشتر است و اگر كسي حقيقت عبادت را به‌پا دارد و در آن پيوستگي داشته باشد، به كمال انساني رسيده است و آن‌كه به‌طور كلّي آن را نفي كرده باشد و هيچ سهمي از عبادت نداشته باشد، از حوزه كمال انساني بيرون رفته است و به حيوانات يا پست‌تر از حيوانات تبديل شده است، چنان‌كه حق تعالي در وصف كافران فرمود: إن هم إلاّ كالانعام بل هم أضلّ سبيلاً (فرقان، 44). و نيز فرمود: ان شرّ الدّوابّ عند الله الصمّ البكم الذين لايعقلون (انفال، 22). و نيز فرمود: و ما كان صلوتهم عند البيت إلاّ مكاءً و تصدية. (انفال، 35). حق تعالي اين گروه اخير را به پرندگان تشبيه نمود كه جز بال زدن و جيك جيك كردن و سوت كشيدن عبادتي ندارند.

به تعبير ديگر، انسان بدون عبادت تشريعي، انسان نيست و كاربرد اين لفظ براي او به‌صورت اشتراك لفظي است؛ به همين خاطر است كه حق تعالي تعليم قرآن را بر خلق انسان مقدّم داشته است و فرموده است: الرّحمن علّم القرآن، خلق الانسان علّمه البيان؛ (رحمن، 5ـ 1). نخست تعليم داد، آن‌گاه انسان را آفريد. تا انسان تعليم قرآني نداشته باشد، انسان نيست.

بر حسب فهم ظاهري، نخست انسان آفريده مي‌شود، آن‌گاه بيان به او داده مي‌شود، آن‌گاه قرآن و تعاليم ديني به او آموزش داده مي‌شود، ولي ديدگاه ديني و الهي غير از اين است. آن‌كه تعاليم ديني و الهي ندارد، از قلمرو انساني بيرون است. انسان با تعاليم الهي است كه انسان مي‌شود؛ به همين خاطر است كه كافر انسان نيست، يا حيوان است يا پست‌تر از حيوان.

انسان در فرهنگ الهي معني ويژه‌اي دارد و آن برخورداري از تعاليم الهي است. آن‌كه فاقد اين تعاليم باشد، اگرچه در عرف او را انسان مي‌نامند، ولي در تفكّر ديني انسان نيست. ديدگاه ديني تنها به اين واژه اختصاص ندارد، واژگان ديگر نيز همين‌گونه است. به عنوان نمونه، از نظر عرف، غني آن است كه ثروت بسيار داشته باشد، ولي از نظر دين غني آن است كه از درون بي‌نياز باشد؛ ليس الغني من كثرة العرض إنّما الغني غني النفس. (بحار الانوار، 77، 162). به همين خاطر حق تعالي فرمود: و من كان غنياً فليستعفف اي كثير الاعراض؛ اگر كسي غني باشد از ثروت و لذت دنيا پرهيز مي‌كند.

چنان‌كه قوي در فرهنگ ديني كسي است كه بر هوي و هوس‌هاي خويش غلبه كند، نه آن‌كه وزنه سنگيني را از زمين بلند كند، چنان‌كه فرمود: أقوي الناس من غلب هواه. (همان، 7، 76؛ غررالحكم، 2، 413). همين‌گونه زندگي، مرگ، سعادت و مانند آن در فرهنگ ديني معنايي غير از معناي عرفي آن دارد، (ر.ك. جامع الاسرار، 51ـ 748). چنان‌كه در اخبار، مرگ حقيقي، كه حيات حقيقي است، مرگ ارادي دانسته شده است و به آن سفارش شده است، همان‌گونه در حديث مشهور آمده است كه حضرت ختمي مرتبت (ص) فرمود: موتوا قبل أن تموتوا (بحار الانوار، 72، 59؛ روضة المتقين، 1، 347). و حضرت امير مؤمنان (ع) فرمود: الحياة في موتكم قاهرين و الموت في حياتكم مقهورين (همان، 32، 442؛ نهج البلاغه، خطبه 51). و نيز حق تعالي فرمود: أومن كان ميتاً فأحييناه و جعلنا له نوراً يمشي به في الناس كمن مثله في الظلمات ليس بخارج منها؛ (انعام، 122). كسي كه از هدايت الهي برخوردار نباشد مرده است اگرچه رشد گياهي داشته باشد و كارهاي ارادي نيز انجام دهد.

جهل و انكار، از اين ديدگاه با مرگ برابر است بلكه مرگ واقعي است و علم و معرفت با زندگي برابر است، بلكه زندگي حقيقي است؛ زيرا در اين فرهنگ عارف در ميان جاهلان مانند نور در ميان ظلمت يا همانند صاحب نور در ميان صاحبان ظلمت است؛ چون او مي‌تواند به وسيله نور خود به هر سو كه بخواهد برود ولي صاحبان ظلمت راه نمي‌فهمند تا در انديشه شناختن آن باشند، تا چه رسد كه در آن قدم بردارند. (ر.ك. جامع الاسرار، 1142).