1ـ3ـ 14ـ درجات اسلام

چنان‌كه گفته شد انسان‌ها يا اهل بدايت هستند يا اهل وسط يا اهل نهايت كه ايمان و عمل و خلق متناسب با جايگاه خود دارند. جايگاه هر كدام از گروه‌هاي سه‌گانه در مراتب شرع مقدّس با ديگري متفاوت است. به تعبير ديگر، به گفته ارباب تحقيق و علماي باطن دين الهي و پيام نبوي كه شرع نام دارد، عبارت است از ايمان به خدا و رسولان و امامان و فرشتگان و كتاب‌ها و احكام او كه از طريق پيامبران (ع) به مردم معرفي شده است. اين شرع يا دين و پيروان آن، سه مرتبه دارند؛ نخستين مرتبه آن اسلام است، دومين مرتبه آن ايمان است و سومين مرتبه آن ايقان است و هر يك از مراتب سه‌گانه اهلي دارد و با توجه به مراتب سه‌گانه كه پيش از اين گفته شد، (شريعت، طريقت و حقيقت يا بدايت، وسط و نهايت) مراتب شرع مقدّس نه مرتبه مي‌شود، زيرا هر يك از گروه‌هاي سه‌گانه ياد شده، اسلام و ايمان و ايقان دارد (با تفاوتي كه در مورد ايقان گفته خواهد شد) و اسلام هر كدام نسبت به اسلام گروه‌هاي ديگر متفاوت است، چنان‌كه ايمان و ايقان آن‌ها نيز همين‌گونه است. (ر.ك. جامع الاسرار، 1233).

اسلام، تسليم شدن به او در ظاهر و باطن است (همان، 6ـ 1205). ايمان، دل بستن به او و نفي هرگونه دل‌بستگي به غير اوست؛ توحيد، تنزيه حق تعالي به وسيله صفات بي‌مانند اوست و معرفت دست‌يابي به ذات او از طريق اسماء نيكوي اوست.

1ـ3ـ 14ـ1ـ اسلام اهل بدايت

اسلام اهل بدايت عبارت است از اظهار شهادتين و قيام به اركان پنج‌گانه به‌صورت تقليدي، چنان‌كه حق تعالي فرمود: و لا‌تقولوا لمن ألقي إليكم السلام لست مؤمناً (نساء، 96). و نيز رسول خدا (ص) فرمود: اُمرت أن اُقاتل الناس حتّي يقولوا لا إله إلاّ الله (بحار الانوار، 37، 113). و نيز فرمود: بني الاسلام علي خمس، شهادة أن لا إله إلاّ الله و أنّ محمداً رسول الله و إقام الصلاة و إيتاء الزكاة و حج البيت و صوم شهر رمضان. (الايضاح، 47). در واقع اين اسلام، تسليم شدن به قدرت حاكم است كه نتيجه‌اش تنها حفظ جان و مال و آبروي صاحب آن در دنياست و در آخرت نتيجه‌اي ندارد، زيرا كمال ويژه‌اي را كه در آخرت آشكار شود، به دنبال ندارد. اين اسلام مي‌تواند بين فاسق و منافق و مشرك مشترك باشد. (ر.ك. جامع الاسرار، 5ـ 1234).

1ـ3ـ 14ـ2ـ اسلام اهل وسط

اسلام اهل وسط كه اهل استدلال و برهان يا اهل انقياد و تسليمند. عبارت است از ايمان و عقيده‌اي كه از غرض‌هاي دنيوي (مانند حفظ جان و مال و...) پيراسته باشد و صاحب آن هدف‌هاي اخروي داشته باشد. اهل اين اسلام، از شرك عيان پيراسته‌اند و در هيچ يك از اصول اعتقادي خويش ترديد ندارند و به انجام دستورات مربوط به اركان اسلام اقدام مي‌كنند. (همان،7ـ 1236).

1ـ3ـ 14ـ3ـ اسلام اهل نهايت

اسلام اهل نهايت كه اهل توحيد و كشف و شهودند، عبارت است از اسلام حقيقي كه دين قيّم است كه همه انبياء و اولياء و كاملان از پيروان آن‌ها، برآنند؛ چنان‌كه حق تعالي فرمود: و وصيّ بها إبراهيم بنيه و يعقوب يا بنيّ إنّ الله اصطفي لكم الدين فلا تموتن إلاّ و أنتم مسلمون. (بقره، 26). اسلام اين گروه از قبيل توحيد ذاتي كشفي است كه سبب رهايي صاحب آن از شرك نهان ـ يعني رؤيت اغيار با حق تعالي ـ مي‌شود، چنان‌كه فرمود: يا صاحبي السجن أارباب متفرّقون خير أم الله الواحد القهار (يوسف، 40ـ 39). يعني بيشتر مردمان نمي‌دانند كه دين قيّم حقيقي، اثبات وجود واحد حق تعالي و نفي وجود اغيار و خلق است. به تعبير ديگر، بيشتر مردمان نمي دانند كه دين حقيقي نفي شرك خفيّ است كه مهلك‌ترين درجات شرك است؛ چنان‌كه حضرت ختمي مرتبت (ص) فرمود: شرك در امت من از حركت مورچه سياه بر سنگ سياه در شب تاريك، پنهان‌تر است؛ (بحار الانوار، 18، 158)؛ زيرا آن‌كه بدان آلوده شده است، حركت آن را در مجاري وهم و خيال خود ادراك نمي‌كند.

سخن حضرت امير مؤمنان (ع) كه فرمود: ‌اسلام را چنان توصيف كنم كه هرگز قبل از من كسي آن را توصيف نكرده باشد و آن‌گاه فرمود: اسلام تسليم است و تسليم، تصديق و تصديق، يقين و يقين، اقرار و اقرار، اداء و اداء، عمل شايسته است، (همان، 68، 309). بيانگر همين اسلام است. (ر.ك. جامع الاسرار، 40ـ 1238).