1ـ معرفت به خداي متعال كه اول و آخر و ظاهر و باطن، همه اوست و آن‌چه از سختي و بلا كه به بنده مي‌رسد، بي‌واسطه يا با واسطه از اوست و حكيمانه است. از اين گذشته، از آن گريزي نيست، پس اگر صبر نكنيم، چه كنيم.

2 ـ شناخت و يافت حضور خداي متعال. اگر سالك بداند آن‌چه را از سختي‌ها و بلاها كه بدان مبتلا شده است، در حضور خداي متعال است و او مي‌بيند، رنج تحمل آن كمتر خواهد شد، بلكه كاملاً از بين خواهد رفت.
چنان‌كه فرمود: «و اصبر لحكم ربك فانك بأعيننا».[1]  «اندر بعضي از اخبار مي‌آيد كه به ديدار من است كه بارها همي كشد از بهر ما».[2]
و نيز ساختن كشتي در بيابان خشك و ريشخندهاي مردم، تنها به ديدار خدا و حضور او تحمل‌پذير بود كه فرمود: «واصنع الفلك بأعيننا».[3]  اگر نبود ديدار او بر كار نوح، كشتي ساختن، آن‌هم به سال‌هاي طولاني در بيابان بي‌آب، كار كسي نيست، صبر و بردباري عظيم مي‌طلبد.
3 ـ محبت: كاري كه بر اساس محبت انجام شود، با دقت و بردباري انجام مي‌شود، اگرچه كاري گران باشد. چه رضايت محبوب، بزرگ‌ترين و كارسازترين عامل انجام هر كاري است.
كسي كه در انجام كاري سستي و تنبلي مي‌كند يا به آه و ناله درآيد، نشان آن است كه كار را براي محبوب انجام نمي‌دهد و گر كار براي محبوب باشد و محبت به محبوب ريشه‌دار باشد، نه‌تنها در انجام كار براي وي كوتاهي و سستي نشايد، بلكه از سختي و بلاي آن لذت برد.
                                           

در شرح آن مي‌توان گفت:

وقتي شبلي را اندر بيمارستان باز داشتند. گروهي نزديك وي شدند. گفت: شما كي‌ايد؟ گفتند: دوستان توايم، به زيارت تو آمده‌ايم؟ سنگ برگرفت، اندر ايشان انداخت. ايشان بگريختند. شبلي گفت: دروغ گفتيد، اگر دعوي دوستي كرديد، از بلاي من چرا گريزيد؟[4]

صبر و تصبر و مانند آن
جريري گويد: صبر آن است كه فرق نكني ميان حال نعمت و محنت به آرام خاطر اندر هر دو حال و تصبّر آرام بود با بلا، به يافتن گراني محنت.[5]
ابوالحسن سالم گفت: صابران سه گروهند: متصبّر و صابر و صبّار. متصبر آن باشد كه چون بلايي روي بدو نهد، يك بار صبر كند و يك بار جزع و صابر آن باشد كه در بلا صبر كند و به زبان حكايت، شكايت آن نكند و صبار آن باشد كه بر جمله بلاها و مصايب چندان صبر كند كه صبر از او استعانت خواهد و جزع كند. صبر نيك ستوده است در همه احوال، الا بر جمال جلال حضرت عزت.[6]
ابوعثمان گويد: صبار آن بود كه خوي كرده باشد به مكاره كشيدن.[7]
بعضي گفته‌اند كه درباره ايوب ـ عليه السلام ـ فرمود: «إنا وجدناه صابراً»،[8] نگفت صبوراً؛ زيرا كه جمله احوال او صبر نبود، اندر بعضي از احوال با بلاي بودي اندر حال مزه يافتن از بلا صابر نبود، از آن را گفت: صابراً نه گفت صبوراً.[9]
«إصبروا و صابروا و رابطوا»؛[10]  صبر فروتر از مصابره باشد و مصابره فروتر از مرابطت باشد و گفته‌اند در معني اين آيت: صبر كنيد به تن در طاعت خداي تعالي تا صابر باشيد و به دل بر بلوي صبر كنيد تا مصابر باشيد و به سِرّ، خويشتن بسته داريد بر شوق به خداي تا مرابط باشيد.[11]
و گفته‌اند: مصابرت، صبر بود بر صبر تا صبر اندر صبر غرق شود و صبر از صبر عاجز آيد.[12]

---

[1]- طور، 48
[2]- ترجمه رساله قشيريه، همان، ص 284
[3]- هود، 37
[4]- ترجمه رساله قشيريه، همان
[5]- همان، ص281
[6]- عوارف المعارف، همان، ص185
[7]- ترجمه رساله قشيريه، همان، ص 280
[8]- ص،44
[9]- ترجمه رساله قشيريه، همان، ص 286
[10]- آل عمران، 200
[11]- ترجمه رساله قشيريه، ص 283
[12]- همان، ص283