ضرورت تعريف

دربارة ضرورت و ويژگي‌هاي تعريف، مناسب آن است كه خلاصه‌اي از بخشي از كتاب «مباني نوين فلسفه دين»[7] اثر «فردريك فري»[8] كه نكات قابل توجهي دارد، را يادآور شويم و نكاتي نيز بر آن بيفزاييم.

هر تعريفي از دين نه‌تنها بايد داراي آن دسته از ملاك‌هاي عمومي باشد كه بايد همه تعاريف داشته باشند، بلكه بايد داراي برخي نكات اضافي خاصي كه مربوط به پديدارهاي ديني است، نيز باشد. تعريف‌ها بايد:

1ـ زبان عرفي (معمولي) را به‌كار گيرند.

2ـ از ابهام بپرهيزند.

3ـ از تناقض دوري كنند.

4ـ آن‌چه را كه لازم است، شامل باشند.

5ـ آن‌چه را كه نبايد، مانع باشند.

6ـ از دور تهي باشند.

ولي بايد توجه داشت كه كاربرد زبان عرفي از واژة «دين» براي مسأله تعريف مناسب نيست، زيرا زبان عرفي مانند ديگر زبان‌ها ابهام و غالباً تناقض دارد. زبان عرفي به‌نوعي ناتوان است و نمي‌تواند به پديدارهاي جديد بپردازد و ابهام‌ها را برطرف سازد و بنابراين به‌كار بردن آن براي چنين تعاريفي، توجيه‌پذير نيست. براي تأمين كردن نيازها و شرايط ياد شده، دين بايد در مقوله‌اي مربوط به پديدارهاي انساني قرار گيرد كه خود را به‌گونه‌اي آشكار سازد كه ويژگي‌هاي ياد شده را نشان دهد. پس از قرار دادن دين در چنين مقوله‌اي، بايد آن را از ديگر افراد آن مقوله جدا ساخت.

به‌منظور روشن شدن اين نكته، برخي از نمونه‌هاي تعاريف عام را كه به‌وسيلة زبان عرفي ارايه شده، از نظر مي‌گذرانيم:

دين عبارت است از: أـ اعتقاد به خدا ب‌ـ عقيده به واقعيت‌هاي فوق طبيعي كه به سعادت انسان ارتباط دارد. ج‌ـ همه زندگي دـ هرچه به زندگي معني بخشد.

اين تعابير، دين را به چيزي كه خردناپذير، بسيار سطحي يا به تعاريف گسترده و جامع يا بسيار مانع تحويل مي‌برد؛ زيرا اين تعاريف از شناسايي گستره و ژرفاي پديدارهاي ديني ناتوان است.

دين هرچه كه باشد بايد به امور زير ارتباط داشته باشد:

1ـ همه گروه‌هاي مردم 2ـ همه جنبه‌هاي زندگي 3ـ رفتارهاي اجتماعي و عمومي
4ـ رفتارها و تجربه‌هاي شخصي

به علاوه هر تعريفي از دين بايد نيازهايي را تأمين كند، مانند:

أـ به لحاظ حوزه:

1ـ گسترة[9] زيادي داشته باشد.

2ـ و در عين حال خاص[10] باشد.

ب‌ـ به لحاظ اهميت و تمركز:[11]

1ـ مربوط به همه گروه‌هاي مردم و همه جنبه‌هاي زندگي باشد و نه ويژه برخي.[12]

2ـ نسبت به تفاوت پديدارها، پذيرايي و تناسب داشته باشد.

3ـ نسبت به نقش فردي و اجتماعي آسان‌گير باشد.

4ـ نسبت به صدق و كذب ادعاها گشاده باشد.

5ـ نسبت به سود و زيان پديدارها منصف باشد.

اينك با توجه به نيازهاي ياد شده، تعريف دين به چه اموري توجه دارد؟ دين:

أـ تمام زندگي را شامل مي‌شود.

ب‌ـ براي همه انسان‌ها گشوده است.

ج‌ـ به‌طور طبيعي فعاليت‌هاي متفاوت را به‌طور گسترده مورد توجه قرار مي‌دهد.

دـ به‌طور گسترده ايده‌ها و عقايد مختلف را مورد توجه قرار مي‌دهد.

ه‌ـ در موقعيت‌هاي شخصي و اجتماعي وجود و ظهور دارد.

وـ براي هرگونه نظري دربارة صدق يا كذب عقايدش گشوده است.

زـ نتايجي دارد كه مي‌توان آن را براي افراد و گروه‌ها سودمند يا زيان‌آور دانست.