ابزار فراگيري علوم حقيقي

كمترين چيزي كه در اين راه لازم است و نمي‌توان از آن چشم فرو بست، طلب وي است با علم و معرفت و همراهي با دوستان او. وقت از دست ندادن و شتاب كردن كه امروز و فردا كردن، آفت است. يار و همراه نداشتن، خود فريبي است و توفيق نداشتن بهانه است. آن‌كه قصد سفر دارد، بايد توشه سفر فراهم سازد و از خانه بيرون رود شايد كه ابزار و وسايل بعدي آن فراهم شد. مگر چند نفر به قصد سفر از خانه بيرون شدند، در راه ماندند كه تجربه آنان ما را از رفتن مأيوس سازد.

توفيق بهانه است اگر عازم راهي
بشتاب كه سرمايه توفيق شتاب است

بد نيست يادآور شوم كه تعليم و تربيت ديگران از كسي شايسته است كه خود تعليم ديده و تربيت شده باشد. تا كسي راه نپيموده باشد، راه‌نما نخواهد بود و بر فرض كه سخن راه و سپردن راه و به مقصد رسيدن بر لب داشته باشد، تنها سخن است و نه بيشتر. آن‌چه كه شرط راه‌نمايي است، رهسپار بودن است و به مقتضاي علم خويش عمل كردن.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: مَثلُ الّذي يَدعوا بِغَير عَمَلٍ، كَمَثلِ الّذي يَرمي بِغَير وَتَرٍ؛^[85]عمل براي راه‌نما، چون كمان براي تيرانداز است، همان‌گونه كه تيرانداز بدون كمان، چوب‌انداز است نه تيرانداز، راه‌نما نيز اگر بدون عمل باشد، سخن‌پراكن است نه راه‌نما.

علمي كه در آن عمل نباشد عار است
هر سجده كه بي‌ذكر بود زُنّار است
هركس كه به علم بي‌عمل مي‌نازد
عالم نبود، عامي مشعل‌دار است

باز هم يادآور شوم كه مهم‌ترين ابزار علم‌آموزي، دانش‌طلب بودن، همراهي با عالمان وارسته، پاك ساختن رفتارهاي خويش از هوي و هوس، شب‌زنده‌داري با فكر و مطالعه و خواندن و عبادت كردن و كمك خواستن از خداي متعال است.

يكي از بهترين شيوه‌‌هاي آموختن علم، پرسيدن است، زيرا كه در گفتن، بسا مسأله مورد نياز متعلّم مطرح نگردد، ولي در پرسش، با كمترين زمان و بيان، مطلوب حاصل شود.

همچنين، دانش‌جو و طالب علم بايد كه رفتارهاي مناسب دانش و دانش‌جويي انجام دهد، از هوي و هوس بپرهيزد، عمر، بيهوده از دست ندهد، وقت‌شناس باشد و بي‌موقع به كاري اقدام نكند، زمان مطالعه و اندوختن دانش را بشناسد، به آداب علم و معرفت آگاه باشد، شب‌ها را بهترين زمان تنظيم و تدقيق آموخته‌هاي خود سازد، ساعاتي را به خود پردازد و با اغيار در نياميزد و بالاخره دست ياري به سوي خداي مهربان دراز كند.

اميرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند: لايَحصُلُ العلم إلاّ بخمسةِ أشياء: كَثرَة السؤال و خدمةِ الرّجال و تطهيرِ الاَفعال و السَّهّرِ باللّيالي و الاِستعانة بِذي الجلال؛^[86]علم جز با پنج چيز بدست نمي‌آيد: پرسش بسيار، همراهي دانشمندان، پاك ساختن كارها، بيداري شب و كمك خواستن از خداي متعال.

همچنين در حضور عالمان به سخن بيهوده نپردازد. سخن از خور و خواب و شهوت و غضب و لذّت را به غير واگذارد. از او آن‌چه در شأن عالم است، بپرسد و از اظهار نظر بيجا بپرهيزد و اگر اظهار نظر هم كند، بايد به قصد فهميدن باشد نه اظهار فضل كردن و وقت تلف كردن. نيك بپرسد و نيك بشنود و گوش فرا دارد.

امام باقر (علیه السلام) فرمود: إذا جَلَستَ إلي عالمٍ فَكُنْ علي أن تَسمَعَ أحرَصَ منك علي أن تَقول، و تَعَلَّم حسنَ الاِستماع كما تَتَعَلَّمُ حسنَ القَول و لاتَقطَعْ علي أحدٍ حديثَه؛^[87]چون نزد عالم نشيني، بر شنيدن بيش از گفتن حريص باش و خوب شنيدن را فرا گير، چنان‌كه خوب گفتن را فرا مي‌‌‌گيري و سخن هيچ كس را قطع مكن.

از همه آن‌چه كه گفته شد، مهمتر و لازم‌تر براي آموختن علم و معرفت، همراهي با عالم است، چون علم تنها شنيدن و خواندن نيست كه در گوشه خلوتي نيز با خواندن كتاب انجام پذيرد. مهمترين بخش آموزش علم، شناختن خلق عالم و كسب و اتصاف به آن است كه اين جز با همنشيني با اهل علم به دست نمي‌آيد. در علم راه‌نما داشتن شرط است و با راه‌نما همراه بودن نيز شرط ديگر و مهمتر است.

امام باقر (علیه السلام) به برخي از اصحاب خود فرمود: يَخرُجُ أحدُكم فَراسِخَ فيَطلُبُ لِنَفسِه دليلاً و أنتَ بطريق السّماء أجهَل منك بطَريقِ الاَرض فاطلُب لِنَفسِك دليلاً؛^[88]هريك از شما براي مسافرتي نه چندان طولاني راه‌نما طلب مي‌كند و حال آن‌كه اطلاع و آگاهي تو به راه‌هاي آسمان نسبت به راه‌هاي زمين بسيار كمتر است، پس بايد كه براي خود راه‌نما بيابي.

از حضرت موسي (علیه السلام) بياموزيد كه با آن‌كه پيامبري الهي است، از پيروي و همراهي با عالم نه‌تنها پرهيز نمي‌كند كه تقاضاي آن را دارد و آن‌هم به‌طور مكرر، چنان‌كه گفت: هَل أتّبِعُك علي أن تُعَلِّمَنِ ممّا عُلِّمتَ رُشداً.^[89]

حضرت عيسي (علیه السلام) فرمود: يا عبيدَ الدّنيا مثلُكُم كَمَثل السّراج يُضيئُ غيرَه و يَحرُقُ نفسَه. يا بَني اسرائيل زاحِموا العُلَماء و لو جثواً علي الرّكب فإنّ الله يُحيي القَلب الميتة بنور الحكمة كَما يُحيي الاَرض الميتة بِوابِلِ المَطَر؛^[90]اي بندگان دنيا، شما چون چراغي مانيد كه ديگران را روشني بخشيد، ولي خود از ميان مي‌رويد. به ديگران سود مي‌رسانيد، ولي به فكر خود نيستيد. اي بني اسرائيل! همراهي عالمان را از دست ندهيد هرچند مجبور شويد كه خود را بر زمين كشيد و كشان كشان خود را به آنان رسانيد، زيرا خداي متعال دل‌هاي مرده را با نور حكمت همان‌گونه زنده مي‌سازد كه زمين مرده را با ريزش باران زنده مي‌سازد.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: إنّ الله تعالي أوحي إلي دانيال (علیه السلام): إنّ أمقتَ عبيدي إليَّ الجاهلُ المُستَخِفُّ بحَقّ أهل العلم التّارِكُ للاِقتداء بهم و إنّ أحبَّ عبيدي إليَّ التّقيُّ الطّالب الثّواب الجَزيل اللاّزمُ للعُلماء التّابع للحُكماء القابِلُ عن الحكماء؛^[91]خداي متعال به دانيال وحي فرستاد كه ناخوشايندترين بندگانم در نزد من جاهلي است كه حق اهل علم را سبك انگاشته و از پيروي آنان دست بردارد و محبوب‌ترين بندگانم نزد من، آن پرهيزگاري است كه جوياي پاداش سترگ، همراه با عالمان، پيرو بردباران و پذيراي از حكيمان است.