ـ عبادت ابليس
با توجه به زميني بودن ابليس و برخورداري او از اراده و اختيار و توانايي بر اطاعت و عصيان، به نظر مي‌رسد عبادت او تکويني نيست، بلکه تشريعي است و بسا عبادتش مربوط به باطن شريعت باشد. (عبادت مربوط به باطن شريعت مانند آن‌چه حضرت خضر انجام داد). بر اين اساس، ابليس با اطاعت از دستورات و مرادات خداي متعال نه‌تنها از زمين، طبيعت، جهان ماده و اسفل سافلين خارج شد و به آسمان، بهشت، ماوراء طبيعت و اعلي عليين وارد شد، بلکه در آن عالم نيز بر ديگران حتي اهل آن عوالم نيز (فرشتگان) تقدم يافت و از آنان پيشي گرفت و به مرتبه‌ي معلمي ملائکه که نوعي ولايت بر آن‌هاست، دست يافت. پس عبادت او حقيقي بوده که توانسته از جهان طبيعت خارج شود و به مرتبه‌ي برتر از مقام ملائکه دست يابد.

ـ آيا ابليس به فنا رسيده است؟
اگر آن‌چه که ابليس در ارتباط با سجده‌ي بر آدم که اطاعت همه جانبه از اوست، گفته شده است و در آيات و روايات وارد شده است، به همين معني عرفي باشد که همگان مي‌گويند، او قطعاً به فنا نرسيده است. ولي اگر اين‌گونه تعابير، معاني ديگري هم داشته باشد، او قطعاً به همه‌ي مراتب فنا نرسيده است. به هر صورت او به مرتبه‌ي فناي در ذات و فناي از فنا نرسيده است، خواه تعابير يادشده عرفي باشد يا کنايي و استعاري. ولي اگر آن تعابير معنايي غير از معناي عرفي داشته باشد، به برخي از درجات فنا دست يافته است.
شايد بتوان پشيمان نشدن و توبه نکردن او را حتي پس از ظهور جلال الهي، اعتراض و شکوه نکردن از ورود در جهنم، و نفرت و برائت او از گنه‌کاران، شاهد بر آن باشد.

ـ اگر عبادت او حقيقي بوده چرا به فنا نرسيده است؟
1ـ عبادت حقيقي درجات و مراتب متعددي دارد، چنان‌که فنا نيز مراتب متعددي دارد.
2ـ رسيدن به فناي تام، تنها به عبادت و کارهاي اختياري افراد ارتباط ندارد، بلکه به استعداد ذاتي آن‌ها نيز پيوند عميقي دارد.
3ـ علاوه بر آن، ممکن است به درجاتي از فنا هم رسيده باشد که با توجه به ناتمام بودن آن از آن مرتبه هبوط کرده يا اخراج شده باشد.