عقل چيست؟

حضرت پيامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: قَسّمَ ‌اللهُ العقلَ ثلاثةَ أجزاء، فَمَن كانَت فيه، كَمُلَ عَقلُه و مَن لم‌تَكُن فيه، فَلا عقلَ له: حُسنُ ‌المعرفة لله و حسنُ ‌الطاعةِ لله و حسنُ ‌الصّبر علي أمر الله.^[7]

خداوند عقل را به سه جزء تقسيم نموده است، هركه اين سه جزء را داشته باشد، خرد او كامل است و هركه اين سه جزء را نداشته باشد، خردمند نيست. آن سه جزء عبارتند از: خدا را نيك شناختن؛ خدا را نيك طاعت كردن؛ بر كار خدا نيك شكيبايي ورزيدن.

همان‌گونه كه گفتيم، خردمندي و انديشه‌ورزي آن است كه انسان را در مسير حركت به سوي مقصد نهايي او ياريش دهد، ولي آن‌چه در اين مسير ياري‌رسان نباشد و يا سبب غفلت از مقصد و آداب وصول به آن گردد، از ديدگاه معرفت ديني خرد نيست، چون خرد براي فراهم ساختن بندگي و استمرار آن است، نه كم‌تر و نه بيشتر.

به گفته اميرمؤمنان (صلوات‌ الله عليه)، العقلُ لِمَراسم العبوديّةِ لا لاِدراك سرّ الربوبيّة؛^[8] خرد براي شناسايي و اجرا و استمرار وظايف بندگي است، نه براي شناسايي اسرار ربوبي.

به تعبير ديگر، عقل و انديشه براي تحقّق كامل عبوديّت است، نه براي تحكيم و اجراي شهوات كه غرائز آن را بس است و نه براي دست‌يابي به اسرار عالم هستي و در رأس آن اسرار ربوبيّت. ـ كه عقل را به آن‌ راهي نيست.ـ آن‌جا جاي دل است. در جاي ديگر به‌ويژه «عشق و عاشقي»^[9] به تفصيل آن را شرح داده‌ايم.